Faðir og sonur

Í Björnsbakaríi sat ég út á nesi og jós upp í mig sveppasúpu á milli þess sem ég reif í mig brauðhleif með of miklu sméri þar sem ég hafði ekki þolinmæði til að bræða klumpinn þétt upp við heita skálina. Við hlið mér sátu feðgar; faðirinn aldurhniginn, fætur hans vafalaust gengið marga götuna enda skulfu þeir líkt og hríslur þar sem hann staulaðist með staf sinn að afgreiðsluborðinu og bað um samskonar samloku og hann hafði nýlokið við til þess að taka með heim, með alltof hárri röddu sem gaf til kynna vonda heyrn, augu hans voru blóðhlaupinn og sást í rauðuna, en merkilegt nokk var hannn vel hærður; sonurinn var um fertugt og vægast sagt daufur í dálkinn. Út undan mér hlustaði ég á samtal þeirra, ef samtal skyldi kalla, og eftir því sem lengra leið á færðist yfir mig einhver depurð. Depurð yfir því hversu þurrlega sonurinn svaraði veiklulegum tilraunum föður síns til að mynda samræður. Faðirinn talaði um hversu góð honum þætti samlokan, að hann ætlaði að taka aðra með sér heim, spurði svo son sinn hvort að hvort að það sem hann lagði sér munns væri eitthvað oní hann, hvort hann hefði heldur viljað súpu, færði sig svo yfir í veðrið, að það hefði verið rok en um leið ofankoma um daginn, og sagðist svo hafa hitt mosdæling sem þekkti sennilega soninn. Ekkert af þessu er svosem merkilegt, afar hversdagslegt, en verðskuldaði þó meira en skrjáfþurr já og nei til skiptis. faðirinn skynjaði fljótlega að hann var byrði á syni sínum og sagði að lokum: "jæja ég vil ekki tefja þig lengur" og sonurinn svaraði með sinni lengstu setningu til þessa: "nei, við skulum bara drífa okkur". Mikið þótti mér þetta leiðinlegt, varð hálf niðurdreginn en kláraði þó súpuna, gaf hungruðum draugum skerf af brauðinu og gekk út í kuldan á eftir feðgunum.

Samræðulist

Ég hef komist að því að hversdagslegar samræður fólks snúast iðulega um eitthvað annað eða einhvern annan en um þá sem eiga í samræðum. Ég hitti til dæmis kunningja um daginn og hann byrjaði strax: "blessaður hvað segirðu, veistu hvernig fór hjá frömmurunum"? og ég svaraði um hæl "nei ég hef ekki hugmynd, en ég veit að KR rústaði Njarvík". Ef ég hitti Hjalta þá eru allar líkur á því að annar okkar spyrji: "ertu búinn að heyra eitthvað í Óskari, er markús með heitt á grillinu, á hvaða útsölu er Guðbrandur, hvar er mullinn o.s.frv." En ef ég hitti Markús þá líður ekki á löngu áður en við erum farnir að tala um glingurbangsann Helga og ef ég hitti Helga þá snúast samræðurnar fljótlega um fátt annað en úthverfapabbann tilvonandi Hjalta, og ef ég hitti Árbæing þá er aldrei talað um annað en Loga. Það er merkilegt að vinir og kunningjar tali oftast um vini og kunningja. Ég held því ekki fram að það eigi ekki að vera þannig, að það ætti að vera einhvern veginn öðruvísi, finnst þetta bara eðlilegt, en samt merkilegt. Án þessa samræðuforms værum við alltaf á trúnó og væri það nú slítandi!

Hæ

Nú skrifa ég hér og krossbregður þá ef til vill einhverjum af þeim sem mig þekkja af ástæðulausu. Reyndar sagði Gummi lati við Magnús Björn að hann gæti alveg eins sent mér bréfdúfu þegar hann hugðist senda mér tölvupóst. En það var fyrir löngu síðan. Gummi varð líka einu sinni alveg sótillur út í mig fyrir að kunna ekki á tölvur, þegar ég bað hann um hjálp við að prenta út glærur, ég man ekki hvað hann sagði við mig en það var með samanbitnum tönnum og miklum æsingi svo ég varla greindi orðin. Gaman að því. Hey ég samdi ljóð í dag af því að mér datt það í hug:

ég er með höfuðverk;

þoli illa endurskinið

frá snjónum.

Svona gengur þetta!

Þrjú Kóön

Munkur spurði Zen meistarann Ma-Tsu: "Hver er grundvallarmerking Zen?"

Ma-Tsu sló hann í jörðina með einu hnefahöggi um leið og hann sagði: "ef ég slæ þig ekki mun þjóðin hlæja að mér."

Munkurinn uppljómaðist á staðnum.

Hér er önnur...

Munkur segir við Zen meistarann Joshu: "hefur hundur Búdda-eðli, eða ekki"?

Joshu svaraði um hæl: "MU!"

Og hér er sú þriðja:

Munkur segir við Zen meistarann: "Hugur minn er algjörlega friðlaus, vertu svo vænn að hjálpa mér að friða hann"

Zen meistarinn: "Komdu með hug þinn hingað og ég skal friða hann."

Munkurinn: "Ég hef leitað út um allt en ég finn hann ekki."

Zen meistarinn: "Þarna sérðu! Ég hef friðað hann!

Hugsuður 20. aldarinnar?

Sálgreinirinn Jacques Lacan á góðri stund með sinn krumpaða vindil.

Grunnkenning Lacan er sú að dulvitundin sé uppbyggð eins og tungumál. Dulvitundin er því ekki líffræðileg - geymslustaður bældra hvata - heldur málvísindaleg í þeim skilningi að hún er uppfull af setningum, orðum, og bókstöfum sem skipta sér og sameinast í samræmi við nákvæmar reglur sem égið eða sjálfið hefur enga stjórn á. Dulvitundin gleymir engu, þar er saga hvers og eins skráð, allt sem foreldrar okkar og aðrir hafa sagt við okkur, allt sem við höfum heyrt í útvarpinu, lesið í blöðunum o.s.frv. Dulvitundin varðveitir fortíðina og mótar framtíðina.

Í þessu samhengi skilgreindi Lacan dulvitundina sem orðræðu Hins. Þessi torræða formúla þýðir einfaldlega að við verðum fyrir áhrifum af töluðu máli.

Nátengd þessu er svo kenning Lacans um að þrá okkar sé þrá Hins. Þetta má skilja á marga vegu. Ein merkingin er sú að við þráum ekki hluti sem slíka, heldur þá hluti sem aðrir þrá. Eitt sinn reyndi ég að komast yfir megasar kasettur sem videosafnarinn í Ingólfsstræti sat á eins og dreki á gulli og vildi ekki láta af hendi, jafnvel þó að hann segðist sjálfur ekki hafa nokkurn áhuga á kasettunum. Hvers vegna vildi hann þá ekki láta þær af hendi? Vegna þess að honum fannst bara eitthvað svo unaðslegt við það, að eiga eitthvað sem aðra langaði í. En einnig má skilja þetta á þann hátt að kynferðisleg örvun okkar mótast af táknrænu kerfi, tungumáls og félagslegra formgerða, sem leiðir þrár okkar og langanir í ákveðin farveg.

Hér talar Lacan um dulvitundina: http://www.youtube.com/watch?v=URsYj-TVFjc

Hin lífvænu orð!

Út á hvað gengur meðferð sálgreiningar, þ.e. samtalsmeðferðin? Hver er hugsunin sem liggur að baki? Lacanísk sálgreining byggir á nútímalegri nálgun og aðgreinir sig frá hefðbundinni nálgun sem leggur megináhersla á innsýn og skilning. Við þurfum ekki að skilja allt. Að leitast við að skilja allt er ekkert annað en varnarháttur sem felst í því að flokka allt sem verður á vegi okkar í fyrirfram ákveðnar hugkvíar. Betra er að skilja ekki sagði Lacan. Þeir sem skilja ekki við hvað hér er átt, ættu því ekki að rembast eins og rjúpan við staurinn í leit að skilningi heldur vera vakandi fyrir þeim áhrifum sem lesturinn hefur.

Í þeim tilvikum þar sem um líkamleg veikindi er að ræða, leggur lacanísk sálgreining þungavigtaráherslu á tungumálið og tákntjáningu sjúklingsins sem mótar í raun starf hans með sálgreininum. Í stað þess að útskýra sjúkdómseinkennin er reynt að hjálpa sjúklingnum að byggja upp ævisögu sína (eins og þeir upplifa hana að sjálfsögðu hvort sem um staðreyndir eða hugaróra er að ræða). Þetta ferli mun svo leiða til þess að hægt er að grafast fyrir um tengsl einkennanna við allt niður í smæstu smáatriði. Lacanískur sálgreinir telur orð vera öflugasta verkfærið til breytinga.

Ekki er hægt að gera skýran og einfaldann greinarmun á tungumáli og tilfinningum. Þar af leiðandi má halda því fram að geðflækjur (complex) sé gerð úr orðaknippum. Þar sjáum við að unglingar á mótþróarskeiðinu sem telja fordóma sína og útúrsnúninga vera gagnrýni hafa rangt fyrir sér þegar þeir halda því fram að það megi skipta út sálgreiningu fyrir músíkþerapíu. Músíkþerapía er eflaust gagnleg til síns brúks en hún kemur vitanlega ekki í stað sálgreiningar. Músíkþerapía getur skapað vellíðan en hún vinnur ekki með tungumál sjúklingsins og er því ófær um að hafa áhrif á geðflækjur hans og önnur einkenni líkt og sálgreining.

En af hverju þessi áhersla á tungumál og tákntjáningu? Hvers vegna fer sálgreining fram á hinum táknræna ás og hvergi annars staðar? Grundvallaratriði er að gera sér grein fyir ólíkum sviðum mannlegrar reynslu. Tungumálið og félagslegar formgerðir mynda táknrænt lögmál sem við neyðumst til að beygja okkur undir. Tilfinningar okkar og tengsl við aðra mótast af og er auk þess stjórnað af þessu táknræna lögmáli, eða kerfi. Í þessu kerfi tungumáls og félagslegra formgerða mótast sjálfsmynd okkar, tilfinningar okkar, þrár og langanir, sem og tengsl okkar við aðra. Framhjá þessu verður einfaldlega ekki horft. Það er einmitt í þessu samhengi sem Lacan gat haldið því fram að tilfinninga okkar og þrár væru ekki eingöngu líffræðilegar heldur einnig málvísindalegs eðlis, að dulvitundin væri uppbyggð eins og tungumál en ekki eingöngu geymslustaður bældra eðlishvata o.s.frv. Við erum ekki eingöngu lífverur, heldur einnig málverur. Dulvitundin er einnig orðræða hins í þeim skilningi að hún er uppfull af annarlegum orðum frá öðrum en sjálfum okkur - við látum nefnilega mótast af því sem foreldrar okkar segja við okkur og um okkur, af því sem við lesum í blöðum, sjáum í sjónvarpi og heyrum í útvarpi. Þessi orð móta hegðun okkar og hugsun og við erum alltaf að spyrja okkur: "Hver er ég fyrir öðrum", "hvað finnst öðrum um mig", því þrár mínar og langanir eru að sjálfsögðu eins og Lacan sagði þrár hins.

Hið táknræna kerfi innleiðir í líf okkar hugtök, heiti, flokkun, aðgreiningu og merkingu, en einnig ákveðin mörk og hindranir. Þetta þekkir búddistinn manna best, hann er alltaf að reyna að komast handan marka tungumálsins. Fyrirgefið mér útúrdúrinn, en ég sá um daginn stutta og dásamlega skilgreiningu á því hvað uppljómun (enlightment) er. Uppljómun samkvæmt búddatrú felst í því að yfirstíga tvíhyggjuna sem tungumálið veldur með öllum sínum orðum og hugkvíum. Frábær skilgreining, en ekkert slíkt er þó í boði í lacanískri sálgreiningu.

Aftur að hinni hinni táknrænu formgerð tungumáls og félagslegra formgerða. Þegar líkami okkar dregst inn í (við máltöku) inn hina táknrænu formgerð er bæði andlegri og líkamlegri örvun okkar stjórnað og veitt í ákveðinn farveg. Þetta ferli getur leitt af sér sjúkdómseinkenni, en einnig komið í veg fyrir þau. Niðurstaðan er sú að táknræn og málvísindaleg skipulagning kemur ákveðinni reglu á samskipti okkar og umhverfi. Þroski okkar felst í því að soga inn í eigin líkama ,svo að segja, þessa félags og málvísindalegu formgerðir. Tungumálið sem formgerð hefur einig áhrifa á líkamlega hrynjandi og hegðun okkar yfirhöfuð. Börn gráta minna eftir að þau eru farin að tjá sig með orðum, það kemst meiri regla á svefn þeirra og allir foreldrar vita að sögur geta haft sefandi áhrif á börn fyrir svefn. Ef bein brotnar þá má sjá það í röntgen-myndatöku og gifsa. En ef um geðflækju er að ræða er allt annað upp á teningnum því þar dugir engin röntgen myndataka. Nei, við verðum að tjá okkur, við verðum að tala. Vegna þess að líkami okkar tilfinningar, hugsun tilheyra óhjákvæmilega táknrænni, málvísindalegri formgerð tungumálsins og ef við erum þjáð og þjökuð, þá má vinna á meininu með því að tala um það og gefa því merkingu. Áður sagði ég að orð væri banvæn, en þau geta einnig dregið úr kvölum okkar andlegum og líkamlegum. Salbjörg móðir hans Bjarna Þórs sagði mér, að mig minnir, að móðir Egils Skallagrímssonar hafi verið fyrsti geðhjúkrunarfræðingurinn. Eftir að Egill missti syni sína ráðlagði hún honum að yrkja. Egill tók hana á orðinu og orti Sonartorrek og viti menn sorg hans dvínaði.

Þá er það spurningin: "Á fólk ekki rétt á sinni fölsku trú"? Byrjum á kanattspyrnuiðkun. Ef maður vill æfa knattspyrnu þá verður maður að gangast undir ákveðna formgerð sem stjórnar meira og minna hegðun manns. Leikmaðurinn þarf að vera á ákveðnum stað á ákveðnum tíma, hann þarf að gera ákveðnar æfingar aftur og aftur, hann þarf að fylgja sérstöku mataræði o.s.frv. Ef þessu er fylgt eftir hefur það ótrúlega góð áhrifa á líkamlega heilsu (með þeim fyrirvara að ekki sé farið út í algjört rugl). Það sem veldur er að líkaminn mótast af ákveðinni formgerð, reglum og verkefnum. Æfingin sjálf er góð, en oft á tíðum er það reglusemin og ritúölin sem eru jafnvel betri. Líkami okkar hefur gott af hreyfingu en einnig aga sem felst í að fylgja ákveðinni formgerð (æfingamynstri t.d.) Það sama gildir um andlega líðan. Aldrei má vanmeta hina táknrænu og formgerðarlegu vídd.

Það sama gildir um trúariðkun eins og knattspyrnuiðkun. Líkaminn gengst undir ákveðna formgerð, reglur og siði (sem getur vissulega leitt til áráttu-þráhyggju eins og Freud benti á, en látum það liggja á milli hluta hér). Sá sem er trúaður les ritningartexta dagsins, mætir í kirkju á ákveðnum stað á ákveðnum tíma, hittir fólk (sem er mikilvægt því rannsóknir hafa sýnt fram á að félagsleg einangrun er jafnvel hættulegri en reykingar og það að vera í yfirvigt), fer með bænir sem eru jákvæðar og koma reglu á hugðarefni viðkomandi, sem og önnur ritúöl. Ótal rannsóknir hafa sýnt fram á að trúariðkun getur haft verulega góð áhrif á líkamlega og andlega líðan. Og spurningin er hvort fólk hafi ekki rétt á þessum iðkunum sinum ef það skaðar ekki samfélagið? Að halda því fram að þetta sé ein allsherjar blekking sem verði að útrýma er ekkert annað en hroki.

Þetta má líka yfirfæra á óhefðbundnar lækningar. Af hverju má fólk ekki velja að fara í höfuðbeina og spjaldhtyggsmeðferð? Af hverju má það ekki fara í dáleiðslu til þess að ráða bót meina sinna? Af hverju má það ekki fara í nálastungumeðferð? Ef fólk trúir á þetta og vill fara í þetta af hverju má það ekki bara gera það, án þess að það komi gargandi hrokafullir sálfræðingar og læknar í sjónvarpið sem tala um skottulækningar og fékúgara? Oft hefur það sýnt sig að þetta virkar fyrir fólk.

Japönsk kona fékk uppáskrifaða lyfjameðferð hjá lækni sem virkaði ekki hætis hót, en þegar hún heimsótti einhvern óhefðbundin japanskan lækni í heimahéraði sínu og fékk hjá honum einhverjar jurtir batnaði henni strax.

Farið er með mann á sjúkrahús eftir að hann hafði fallið í yfirlið á listasafni. Þrátt fyrir alls kyns mælingar og lyfjagjafir er maðurinn angistarfullur, með brjóstverk, öndunartruflanir og heldur að hann sé að fá hjartaáfall. Þá er hann sendur af læknunum í fleiri meðferðir en ekkert gerist þar til hann fer í nálastungumeðferð. Gott og vel nálastungumeðferðin virkaði en af hverju nálastungur. Nú þarf að skoða heildarmyndina (sem læknarnir höfðu ekki). Maðurinn hafði verið að halda framhjá konunni sinni og í þetta skiptið var hann að hitta viðhaldið á listasýningu. Þegar á sýninguna er komið sér hann aðra konu sem hann telur að sé vinkona konunnar sinnar og búmm fellur í yfirlið. Það sem var að manninum eftir allt var að hann var þjakaður af sektarkennd. Þegar hann fór í nálastungumeðferð lýsti hann því endurtekið hversu ógeðslega vont það hafi verið: "Þetta var álgjör píning, eins og hræðileg refsing". Niðustaðan var sú að sektarkennd mannsins og þau líkamlegu einkenni sem fylgdu dvínuðu eftir að hann taldi sig (ómeðvitað) hafa fengið refsingu sína. Af hverju ekki nálastungur?

Síðast en ekki síst þá eru kannanir dáleiðslu í hag þegar kemur að því að fjarlægja vörtur - virkar bæði hraðar og og jafnvel svo vel að ekkert ör myndast. Mér finnst þetta dásamleg staðreynd. Og af hverju ekki að meðhöndla þá vörtur með dáleiðslu? Eins hefur fólki liðið betur eftir höfuðbeina og spjaldhryggsmeðferð. En samt koma einhverjir hrokagikkir sem segja frekjulega nei!, það á að banna allt þetta kukl, fólk á að taka lyf. Hér er ekki verið að segja að hvað sem er virki bara ef maður trúir á það, heldur verið að benda á að maðurinn er afar flókin vera og sjúkdómseinkennin eru flókin eftir því, og eiga sér í flestum tilfellum sálrænan þátt auk þess líkamlega.

Ekki eru tilvitnanir í þessum pistli en hann er að miklu leyti unninn upp úr lestri´mínum á bókinni Why do people get ill?

Hin banvænu orð

Við erum tungumálaverur frá hvirfli til ilja. Við tölum ekki bara tungumál, tungumálið talar okkur. Tungumálið með öllum sínum orðum og hugtökum mótar sjálfsmynd okkar og tilfinningar. En er hugsanlegt að orð hafi áhrif á líkamsstarfsemi okkar? Þetta er úrslitaspurningin. Geta orð verið orsök veikinda? Geta orð murkað úr okkur lífið? Svo virðist vera.

Nýlega barst mér í hendur bókin Why do people get ill? frá Lundúnum sem passar eins og hanski yfir hugðarefni mín þessa daganna, en höfundar bókarinnar halda því einmitt fram, og sýna raunar fram á, að orð hafi áhrif á líkama mannsins: blóðþrýsting, útvíkkun og samdrátt lungnapípna, hjartsláttartíðni, og jafnvel blóðsykursmagn svo eitthvað sé nefnt. Þetta er ansi slándi - orð geta valdið ristilbólgum, magasári, hjartaáfalli - dauða!

Róum okkur aðeins og tökum upp léttara og kynferðislegra hjal. Ef að unnustan ýjar að samförum við graðann kærasta sinn með æsandi orðum þá rís honum hold. Orð hafa áhrif á blóðflæði. Og á hinn bóginn er næsta víst að hálir verða barmar hennar þegar orð hans uppfull af kynferðislegri þrá smjúga inn í munaðarsoltið eyra hennar. Hvað veldur?: Tungumálið.

Orð geta sem sagt haft áhrif á líkamsstarfsemi okkar. Þetta kemur einnig skýrt fram í dáleiðslu. Allt hugarástand, jafnvel það sem við teljum til hugsana, er að einhverju leiti bundið tilfinningum og geðhrifum, og það er engin hugsun án líkamlegrar birtingarmyndar, eða sem er ófær um að hafa áhrif á vefræn ferli líkamans. Þetta sagði Freud árið 1905, en nú hafa menn að mestu sagt skilið við þær frjóu uppgötvanir sem hann setti fram. Það eru mistök sem ekki allir átta sig á.

Hugsun okkar er ferli sem byggir á tungumálinu og er gegnsýrð af tilfinningum. Við fylgjum eftir ákveðnum hugsanaferlum og sneiðum hjá öðrum í því augnamiði að forðast ákveðnar tilfinningar. Hugsanir geta verið uppáþrengjandi, ásækjandi, óvelkomnar, unaðslegar og þægilegar. Það er engan veginn hægt að gera skýran og einfaldann greinarmun á tilfinningum okkar og tungumáli.

Þeir sem halda að þetta sé úr lausu lofti gripið hafa rangt fyrir sér. Hér kemur sönn saga úr bókinni sem segir frá manni sem má segja að hafi verið fastur í afar nánu sambandi við móður sína. Hann sagði að móðir sín væri yndisleg manneskja sem hugsaði vel um fjölskylduna og hefði alltaf rétt fyrir sér. Hann bjó með móður sinni til 31árs aldurs og á þeim tíma höfðu bæði hjónabönd hans endað með skilnaði, sem móðir hans hafði spáð fyrir um í bæði skiptin. Með hjálp móður sinnar, sem sá um reikningana og annað slíkt á meðan hann sinnti herskyldu, keypti hann svo skemmtistað sem gekk vel og reyndist arðbær.

Þegar hann var 38ára giftir maðurinn sig í þriðja skiptið og allt leikur í lyndi næstu fimmtán árin. En svo fer konunni hans að gremjast það hversu háður hann er móður sinni. Maðurinn hafði nefnilega ætlað sér að selja staðinn til þess að geta einbeitt sér að einhverju nýju, en verið tvístígandi af ótta við það hvað móður hans myndi segja. Að lokum selur hann staðinn eftir hvatningu og hjálp frá konu sinni.

Þegar hann segir móður sinni frá sölunni verður hún mjög reið og svarar: "Eitthvað skelfilegt á eftir að henda þig." Eftir þessi viðbrögð móðurinnar er hann másandi og finnur fyrir öndunarerfiðleikum í fyrsta skipti. Á endanum þarf að leggja hann inn á sjúkrahús og það er alveg sama hvað aðferðum læknarnir beita, ástand hans heldur áfram að versna og versna. Hann er undir álögum móðurinnar og segir læknunum að hún hafi alltaf rétt fyir sér.

Hann nær þó heilsu og er útskrifaður og segir við lækninn í síðasta viðtali þeirra kl.17:00 þann dag, að hann hyggist nota peningana af sölu skemmtistaðarins til þess að fjárfesta í nýjum stað og hefja rekstur án móður sinnar. Kl. 17:30 hringir hann ákveðinn í móður sína til þess að segja henni frá þessum áformum sínum. Móðirinn reyndi ekki að tala um fyrir honum en í lok samtalsins sagði hún að það væri alveg sama hvað læknarnir hafi sagt við, hann skyldi muna spádóm hennar og vera viðbúinn fyrir "einhverju skelfilegu sem muni henda hann." Innan við klukkustund eftir símtalið er maðurinn látinn.

Dánarorsök eftir krufningu var sögð bráða ofþensla í neðri hólfum hjartans og lungnapípna. Það er ljóst að orð eiga þátt í þessu sorglega dauðsfalli. Orð hafa áhrif á líkamsstarfsemi okkar og geta verið, í verstu tilfellum, banvæn.

Þetta ætti að þagga niður í þeim sem finnst undarlegt að sálgreining fáist við tungumálið (táknmyndir, setningar og orð).